Piše: Slobodan Jovanović Nepune dvije godine unazad, u svom jednom tekstu na portalu Analitika, bavio sam se načinom kako je osnovana SPC i Beogradska patrijaršija 1920. godine, problemom ulaženja u jurisdikciju Vaseljenske patrijaršije i izjavom vaseljenskog patrijarha Melentija IV i Svetoga Sinoda vaseljenske patrijaršije od 24. februara 1922. godine (broj protokola 1036.), u kanonskom pismu kojim se priznaje uzdizanje Srpske pravoslavne crkve Kraljevstva SHS na stepen Patrijaršije, u kome se kaže i ovo: “Posavjetovavši se o tom pitanju po dužnosti sa našim Svetim Sinodom pohvalismo želju crkve i države i priznali smo korist, koju pravoslavlje može imati od takvog uzdignuća, a način postupanja našli smo da je u saglasnosti više sa crkvenom ekonomijom (oportunšću), nego li sa preciznošću kanonskog reda”. Da je ta tema vrlo provokativna za SPC pokazala je reakcija iz krugova eparhije SPC u Crnoj Gori, pokušajem da se komentarima pojedinih sveštenika ispod teksta relativizuje pojam „crkvena ekonomija“ i da sasvim drugi smisao. Da je to jalov pokušaj dokazaće se u ovom tekstu iznešonjem pojedinih činjenica i dokumenata koji do sada, bar da je meni poznato, nijesu obznanjeni javnosti Crne Gore, a ni šire.
Manje-više je poznato svima koji su se bavili ovom tematikoma da je osnivanje ujedinjene SPC i Beogradske patrijaršije oktroisano aktom regenta Aleksandra Karađorđevića, rješenjem i proglasom o ujedinjenju ‘’svih pravoslavnih crkvenih oblasti’’ u Kraljevstvu SHS, od 17. juna 1920. godine, objavljeno u „Glasniku”, službenom listu Ujedinjene Srpske pravoslavne crkve , 14. jula 1920. godine. I to nije ništa novo, kad su u pitanju osnivanja patrijašija i crkava, da svjetovne vlasti iniciraju njihovo osnivanje, iako se to osporava od pojedinih crkava i patrijaršija državama koje su obnovile ili stekle nezavisnost u novijim vremenima. Iza toga stoji goli materijalni interes i želja za monopolom i uticajem van granica domicilne zemlje. Da je materijalni interes veoma važan u međusobnim odnosima crkava, najbolji primjer koji to pokazuje je način na koji su Beogradska patrijaršija i SPC dobili kanonsko priznanje Vaseljenskog patrijarha. Kanonskom priznanju Beogradske patrijaršije i ujedinjene SPC prethodila je Odluka Svetog Arhijerejskog Sinoda Vaseljenske patrijaršije br. 2056 od 19. marta 1920. g, epimemneze 5, kojom se ‘’priznaje proglašeno ujedinjenje Crkava Srpske, Crnogorske i Karlovačke, kao i dviju dalmatinskih eparhija.’’ O tome se zvanično nalazi podatak u Glasniku Srpske pravoslavne crkve od 14. oktobra 1920. g., đe piše da Carigradska patrijaršija ‘’priznaje proglašeno ujedinjenje autokefalnih Crkava Srpske,Crnogorske i Karlovačke, kao i dviju dalmatinskih eparhija’’. Crnogorska pravoslavna crkva, kao autokefalna, kako se to i navodi u ovom dokumentu, prisajedinjena je protivno sopstvenom Ustavu iz 1903.godine, koji nije predviđao način odlučivanja o jednom takvom aktu niti je predviđao takvu mogućnost, i odlukom nepotpunog Sinoda, koju su potpisali mitropolit Crne Gore, Mitrofan Ban, mitropolit pećki, dr Gavrilo Dožić, episkop nikšićski, Kiril Mitrović, i sinodski sekretar, đakon Ivo Kaluđerović (Rješenje Sv. Sinoda Kraljevine Crne Gore od 16. decembra 1918. god, broj 1169). Nije nevažno reći da se to odigravalo u situaciji vojne okupacije Crne Gore i ogromnog nasilja prema njenim građanima. Mitropolit CPC, Mitrofan Ban, u razgovoru sa izaslanikom Britanskog parlamenta, grofom Džonom de Salisom, govori da je potpisao Rješenje pod prijetnjom smrću i da se izvinjava zbog toga crnogorskom narodu!
O načinu na koji je dobijen tomos Vaseljenskog patrijarha piše beogradsko Vreme 3. januara 1922. godine, u tekstu „Pitanje naše patrijaršije“, u kojem se kaže: „Posle oslobođenja i ujedinjenja jedna od naprirodnijih potreba bilo je ujedinjenje srpske crkve i proglašenje njeno za autokefalnu patrijaršiju. Poznato je, da su u tom pogledu vođeni pregovori sa Vaseljenskom Patrijaršijom u Carigradu i da je naš tamnošnji pregovarač, g. Panta Gavrilović, u svoje vreme već bio došao do sporazuma. U zamenu za nekih 1 i po milion francuskih franaka pristala je carigradska patrijaršija da prizna našu autokefalnu ujedinjenu crkvu sa svojim patrijarhom na čelu. Ova transakcija, i ako izgleda malo nedolična u crkvenim stvarima, bila je neophodno nužna, poglavito s obzirom na naše saveznike u Južnoj Srbiji, gde je uticaj carigradske patrijaršije još veoma jak i gde bi neraspoloženje prema nama ili anatema mogla da bude od velike štete. Pregovori su, dakle, svršeni, ali definitivno priznanje naše patrijaršije još nije palo u Carigradu. „Tomos“, kojim se vrši priznanje nije još izdan našem Arhijerejskom saboru. Izbor novog patrijarha Melentija Metaksakisa izazvao je, kako smo javili, velike kontroverze u Grčkoj. Novi patrijarh, valjanost čijeg izbora dovode u sumnju protivnici Venizelosa, dakle i grčka vlada i crkva, još nije zauzeo svoj položaj i još se ne zna kako će se to pitanje rešiti. Grčka pravoslavna crkva obratila se našoj patrijaršiji, izlažući nepravilnost Metaksakisovog izbora, i traži da mi ne priznamo njegov izbor. Kako se vidi ovaj spor je po nas od velikog interesa. Potrebno je da se sa naše strane hladnokrvno i pažljivo posmatra ovo pitanje i da se naše držanje u tom sporu veže za priznanje naše patrijaršije. Čini nam se, da bismo učinili veliku grešku, kada bismo se dali zavesti simpatijama ili antipatijama. Na ovo pitanje treba gledati sa očima ladnih političara. U vidu treba da imamo samo naše interese, kako bi Grci sigurno činili, kad bi bili u našem položaju.“ Dakle, nema nikakve sumnje da je tomos kojim je ujedinjena srpska crkva uzdignuta u rang Beogradske patrijaršije, plaćen novcem, milion i petsto hiljada francuskuh franaka (možda baš iz ratnih reparacija koje je dobila Crna Gora), te da je to sve urađeno „nedolično u crkvenim stvarima“ i kako bi se izbjegla anatema Vaseljenskog patrijarha zbog ulaženja u jurisdikciju Vaseljenske patrijaršije prisajedinjenjem oblasti koje su bili dio njihovog crkvenog uticaja. Sudeći po stavovima srpske crkve, koje je ona vrlo plastično iznijela kroz riječi tadašnjeg mitropolita Srbije, Dimitrija Pavlovića, obrazloženje „ujedinjenja“ „svih pravoslavnih crkvenih oblasti’’ u Kraljevstvu SHS je bilo da granice države i crkve moraju da se poklapaju. Stvaranjem KSHS, stav je srpske crkve, da mora postojati jedinstvena pravoslavna crkva za čitavu njenu teritoriju. U ’Glasniku’’, Službenom listu Srpske pravoslavne patrijaršije br. 1., g. I, od 14. oktobra 1920. g, povodom proglašenja tadašnjeg mitropolita Srbije Dimitrija Pavlovića patrijarhom Srpske patrijaršije, na strani 102 piše: ‘’Slično tome postupalo se i kod osnivanja nacionalnih autokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj autokefalne arhiepiskopije u prestonim gradovima Atini za Crkvu u Kraljevini Grčkoj, u Beogradu za Crkvu u Kraljevini Srbiji, na Cetinju za crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumuniju, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj patrijaršije.’’ Takođe, u zapisniku zakonodavnog odbora Sv. Arhijerejskog Sabora Srpske Patrijaršije, održane u Beogradu 16. septembra 1920, pod predsjedavanjem Dimitrija, arhiepiskopa Beogradskog i mitropolita Srbije, na kojoj se raspravljalo o prisajedinjenju CPC Srpskoj crkvi, piše: „Po odredbama svetih kanona osnivanja najviših crkvenih oblasti u jednoj državi i odnosno u njenoj najvećoj oblasti biva tako, da se katedra prestonice odnosno metropole najveće oblasti podiže na najveći jerarhijski stupanj. Tako pravilo 17. Halkidonskog Sabora određuje da razređenje crkvenih oblasti sledi razređenju državnom i građevinskom (građanskom, prim. SJ)“. Ono što je tada bilo jasno srpskoj crkvi, danas se pokušava svim silama osporiti u nezavisnoj Crnoj Gori!
Novčana nadoknada od milion i po francuskih franaka nije posljedica nasilnog „prisajedinjenja“ CPC ujedinjenoj srpskoj crkvi. Vaseljenska patrijaršija nije imala nadležnost nad CPC, koja je u svemu bila nezavisna. Problem je bio, kako se to djelimično navodi u beogradskom Vremenu, jurisdikcija Vaseljenske patrijaršije nad dobrim dijelom crkava koje je srpska crkva „ujedinjavala“. Da ne bismo bili optuženi da se bavimo poluinformacijama, navešću uvod knjige koja se nalazi u arhivu Jugoslavije, pod nazivom “Inventar sumarno analitički AJ69, MINISTARSTVO VERA KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1919 – 1929 (1918-1933)”, u kojem Vasilije Kostić, između ostalog, piše: „Jedinstvena Srpska pravoslavna crkva u Kraljevini SHS stvorena je maja 1919. ujedinjenjem pravoslavnih crkava na teritoriji nove državne zajednice. Ujedinjenje pokrajinskih pravoslavnih crkava i vaspostavljanje Srpske patrijaršije, 1919, omogućeno je neposredno posle Prvog svetskog rata. Do tada, ove pokrajinske crkve imale su različit položaj: Beogradska i Karlovačka arhiepiskopija i Crnogorsko primorska mitropolija bile su samostalne (autokefalne). Isti status imale su i dve eparhije, Dalmatinsko istrijska i Bokokotorsko dubrovačka, koje su dotada podpadale (tako piše u originalu, prim. SJ) pod upravu Bukovinsko dalmatinske mitropolije. Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini imala je status samoupravne (autonomne) crkve pod upravom Vaseljenske patrijaršije u Carigradu. I pravoslavna crkva u Staroj Srbiji i Makedoniji, do 1912, zavisila je od carigradskog patrijarha.“ Dakle, da rezimiramo: problem je bio što je pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini, sa statusom autonomne, kao i crkve u Staroj Srbiji (Kosovo) i Makedoniji, bile pod jurisdikcijom vaseljenskog patrijarha! Kad je u pitanju status crkve u Bosni i Hercegovini, to je slabo poznato javnosti, ali se vrlo dobro vidi da je to bilo faktičko stanje u arhivima „Inventara sumarno analitičkog AJ69, MINISTARSTVA VERA KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1919- 1929 (1918-1933)” . Bukovinsko-dalmatinska mitropolija je bila jedna od tri samostalne oblasti Pravoslavne crkve unutar Austrougarske, zajedno sa Erdeljskom i Karlovačkom mitropolijom. Carskim ukazom od 23. januara 1873. godine mitropolija je postala autokefalna crkva, a pridružene su joj Dalmatinska i Bokokotorska eparhija. Nakon sloma Austrougarske u prvom svjetskom ratu Dalmatinska i Bokokotorska eparhija su ušle u obnovljenu srpsku crkvu. Osim što je kupila novcem tomos, srpska crkva je koristila kontroveze oko izbora novog patrijarha Melentija Metaksakisa, čiju su valjanost izbora dovodili u sumnju protivnici Venizelosa (Elefterios Venizelos, premijer Grčke od 1910 – 1920. i 1928 – 1932, prim SJ), što će reći „i grčka vlada i crkva“. Sveti sinod Grčke crkve je saznao da je Melentije Metaksakis u Americi „u odeždi uzeo učešća na anglikanskom bogosluženju, klečao sa anglikancima na molitvi, celivao njihov presto, propovedao i kasnije blagoslovio prisutne!“. Formirana je u novembru 1921. komisija sa zadatkom da ispita Melentijev slučaj. Međutim, dok je istraga još bila u toku, Melentije je iznenada i neočekivano izabran za Carigradskog patrijarha. Sinodska komisija je ipak nastavila svoj rad i na osnovu njenih nalaza Sveti sinod Grčke crkve je 9. decembra 1921. svrgao Melentija Metaksakisa zbog čitavog niza prekršaja Kanonskog prava, kao i zbog prouzrokovanja šizme. Uprkos ovakvoj odluci Melentije je ustoličen za carigradskog patrijarha 24. januara 1922. godine, u čemu je podržan od SPC, a zatim je, pod velikim političkim pritiskom, presuda o njegovom svrgavanju povučena 24. septembra iste godine. Nesumnjivo je da je podrška Meletiju imala uticaja na status srpske crkve i Beogradske patrijaršije. Predsjednik Središnjeg arhijerejskog sabora, mitropolit Crkve u Srbiji Dimitrije, zakazao je za 27. avgust 1920. godine konferenciju episkopa na kojoj je donijeta odluka da se Konferencija proglasi Svetim arhijerejskim saborom i Autokefalna ujedinjena pravoslavna crkva podigne na stupanj Patrijaršije. Istog dana ministar vjera Pavle Marinković pročitao je ukaz kralja Petra I kojim je potvrđena odluka Svetog arhijerejskog sabora o uspostavljanju Patrijaršije i određena titula – Srpski patrijarh Pravoslavne Crkve u Kraljevini SHS. Navedenim odlukama, donijetim uz pomoć dvora i potpunu saglasnost i podršku srpske političke elite, prestala je da postoji pravoslavna crkva u Crnoj Gori. Sadržaj ovog teksta pokazuje da je pitanje kanonskog prava često podvrgnuto manipulacijama i interesima političko – crkvene oligarhije. Nakon obnove državnosti i nezavisnosti Crne Gore 2006.godine njoj se pokušava oduzeti pravo da uređuje crkvene stvari na način kako je to činjeno kroz istoriju, uključujući i crkveno pitanje u Srbiji, KSHS i kraljevini Jugoslaviji. Iako je regent Aleksandar Karađorđević 6. januara 1919. godine izdao Proklamaciju kojom je garantovana ravnopravnost svih vjera u Kraljevini i potvrđeno eliminisanje povlašćenog položaja i državnog statusa pravoslavne crkve u Srbiji i Crnoj Gori dogovoreno Krfskom deklaracijom, srpski dvor i političke elite imale su presudan uticaj na formiranje ujedinjene srpske crkve 1920. godine. Bez pomoći srpskog dvora i srpske političke elite to bi bilo teško ostvarljivo. Nažalost, crnogorske političke i društvene elite žmure na činjenicu da su isključivo političkom voljom uspostavljene eparhije SPC u Crnoj Gori i da crkveno pitanje u Crnoj Gori može biti riješeno samo političkom voljom i biti vraćeno u pređašnje stanje, prije gubitka nezavisnosti 1918.godine. Više je nego jasno da SPC ne želi da poštuje kanone na koje se i sama pozivala, koristeći svoj monopol u velikonacionalnom projektu negiranja crnogorske države i nacije.
