Zbog značaja i jedinstvenosti za Crnu Goru trebala bi da bude prvorazredan kulturološki i arheološki lokalitet. U stvarnosti, ovaj jedinstveni lokalitet je višestruko ugrožen – gradnjom, kojom je praktično opkoljena, te izloženosti atmosferskim i drugim nepogodama
Biseri crnogorske kulturne baštine
piše: Ivan Kern
Preromanička Crkva Sv. Tome u Prčanju jedan je od mnogobrojnih kulturno istorijskih bisera Bokokotorskog zaliva. Kao vrijedan spomenik crnogorske sakralne arhitekture zaštićen je od 1963. godine.
Ostaci preromaničke crkve posvećene sv. apostolu Tomi nalaze se u središnjem dijelu Prčanja, udaljeni od mora 150 metara. Crkva se po stilskim obilježjima svrstava u period preromanike, odnosno vremenu između IX i XI vijeka.
Preromanička Crkva Sv. Tome u Prčanju istraživana je u arheološkim iskopavanjima 1959/60. Međutim, istraživanja su tada prekinuta a ostaci crkve su, sa zamašnom visinom zidova, prekriveni zemljom i rastinjem decenijama potpuno bili nedostupni javnosti i nauci do 2019. Tada su raščišćeni i opet po našem starom dobrom običaju – predati zaboravu.
Foto: PA
U okviru istraživanja Arheološkog instituta iz Beograda, kojima su rukovodili Vojislav Korać i Jovan Kovačević, u toku dvije kampanje, ljeta 1959. i 1960. godine, rađeno je na Crkvi Sv. Tome u Prčanju, koja je do tada bila poznata samo na osnovu arhivske građe.
Tadašnja istraživanja pokazala su da preromanička Crkva Sv. Tome u Prčanju predstavlja značajan lokalitet na kojem se može proučavati epoha duhovnog života stanovništva Bokokotorskog zaliva i šire.
Višestruko ugrožen lokalitet
Zbog značaja i jedinstvenosti za Crnu Goru trebala bi da bude prvorazredan kulturološki i arheološki lokalitet. U stvarnosti, ovaj jedinstveni lokalitet je višestruko ugrožen – gradnjom, kojom je praktično opkoljena, te izloženosti atmosferskim i drugim nepogodama.
Nepodijeljeno je mišljenje stručnjaka da je zbog specifične arhitekture, Crkva Sv.Tome u Prčanju izuzetna i veoma važna. Zbog toga je rješenjem iz 1963. a zatim i rješenjem iz 1987. upisana u Registar kao pojedinačno kulturno dobro i kao arheološki lokalitet, i kao takva stavljena pod zaštitu države.
Nažalost, njena starost nije pomogla i njenoj kulturno istorijskoj vidljivosti i valorizacijiu današnjem vremenu. Dugo vremena je stojala zapuštena i zarasla u drače, stavljena na margine spomenika Bokokotorskog zaliva.
Do skoro je znatiželjni posjetilac trebalo da se probije kroz pustinju ljudske nebrige i zaraslu prašumu koju je postavila priroda da bi došao do preromaničke Crkve Sv. Tome u Prčanju, jednog od mnogobrojnih naših kulturno istorijskih bisera.
Foto: PA
Da je krenulo nabolje za ovaj rijedak spomenik svoje vrste u Crnoj Gori i da će dobiti više pažnje koju zaslužuje moglo se očekivati 2019.
Tada je u okviru projekta „Reviziona arheološka istraživanja Crkve Sv. Tome u Prčanju“ obavljeno opsežno čišćenje i uklanjanje šiblja, korova, mahovine i korijenja divljih smokava, koji decenijama razgrađuju kameno tkivo crkvenih zidova i poda. Pred očima rijetkih posjetilaca i mještana, zablistale su drevne ruine i stub sa kapitelom, jedini preostali od njih četiri, koji su u prošlosti podupirali centralno moćno kube.
Ostavljeno na brigu i nebrigu ljudima i prirodi
Planirano je bilo da se tokom arheoloških istraživanja crkve i njene neposredne okoline dobiju podaci na osnovu kojih bi se moglo preciznije datovati vrijeme nastanka crkve i grobova u okolini. Najnovija istraživanja trebalo je da daju podatke kojim bi se odredili vrijeme trajanja crkve, njena uloga i subina. Ali kao i mnogo puta do sada to je ostalo na željama i riječima. I tada su arheolozi skretali pažnju da će ovi pripremni radovi biti uzaludni ukoliko se ne nastave i dok se ne uspostavi redovno održavanje lokaliteta.
Novca za nastavak radova nije bilo tako da je opet ovo kulturno dobro ostavljeno na brigu i nebrigu ljudima i prirodi. I predato zaboravu.
Kako smo već rekli, Crkva Sv. Tome u Prčanju otkrivena je u arheološkim istraživanjima 1959/60. pod vodstvom Vojislava Koraća i Jovana Kovačevića. Pripada centralnom tipu upisanoga krsta s kupolom u sredini i tri apside istaknute prema istoku, sjeveru i jugu. Po tipologiji je srodna martiriju Sv. Tripuna, izgrađenom sa suprotne strane zaliva početkom IX vijeka, pa se datira u isto vrijeme.
Foto: PA
Iz srednjovjekovnih dokumenata saznajemo da je još u XV vijeku bila u funkciji. U istraživanjima su pronađene tri baze stubova i sva četiri kapitela srušena na pod, koji su originalno podržavali središnju kupolu.
Razvijeno centralno rješenje hrama sa kupolom Sv. Tomu vezuje za arhitektonska ostvarenja koja nastaju na vizantijskom području, i to ne samo u dalekim istočnim provincijama već i u centralnim oblastima Carstva, krajem VIII i u IX vijeku. Pojedini autori je vezuju i za uticaje arhitekture karolinškog carstva IX vijeka.
Šta kaže Istorija Crne Gore
Prenosimo djelove teksta o Crkvi Sv. Tome i preromaničkoj arhitekturi iz Istorije Crne Gore iz 1967. godine:
“Arhitektura većine crkvenih građevina IX vijeka na Južnom primorju i u Duklji nije sačuvana, a njihov izgled je teško rekonstruisati, ma i u najsumarnijem obliku. Izuzetak od ovog čine iskopani temelji Crkve Sv. Marije u samoj Duklji, iskopana građevina crkve Sv. Tome u Prčanju u Boki Kotorskoj, temelji crkve Sv. Petra na Turanju u Kotoru.
Crkva u selu Zatonu na Limu, jedna kapela u Drivastu i iskopani temelji male crkve ispod poda katedrale iz doba Balšića kod glavne gradske kapije Ulcinja.
Na osnovu ovih sačuvanih spomenika, istorijskih izvora koji daju rijetke podatke o izgledu crkvenih građevina, i na osnovu sačuvanih fragmenata dekorativne plastike koji mogu da pruže podatke o arhitektonskom sklopu crkve, mogu se crkvene građevine iz IX vijeka svrstati u tri grupe: jednostavniji tip centralne građevine kružnog ili polukonhalnog oblika, složeniji tip centralne građevine krstoobraznog oblika osnove, i po jedan slučaj jednobrodne longitudinalne crkve i trobrodne bazilike.
-Osnova Crkve Sv. Tome u Prčanju je komponovana u obliku upisanog krsta. Sve tri apside su spolja četvrtaste a unutra konhalne. Centralno moćno kube podupirala su četiri stuba sa kapitelima, koji su sačuvani.
Datiranje Crkve Sv. Tome u Prčanju može se jedino izvršiti prema najbližim analogijama ovako komponovane osnove, a to su San Satiro u Milanu, koju je podigao milanski episkop Anspert 876. godine, i crkva St Germaniu des Pres (Francuska) iz 813. godine. Oblik osnove Srkve Sv. Tome u Prčanju nije usamljen na jadranskoj obali i bliska joj je Crkva sv. Petra Velikog ili Starog u Dubrovniku.
Krsto-obrazne je osnove i crkva čiji su temelji otkriveni iznad ostataka starohrišćanske bazilike B u Duklji. Ispred glavnog prostora nalazi se manji narteks. To će biti crkva Sv. Marije koja se pominje u glavi IX Braskog rodoslova. Kralj Svetopelek je bio sahranjen u crkvi sv. Marije u gradu Duklji i koja je, po piscu Barskog rodoslova, postala krunidbena crkva potonjih kraljeva.
Iz sredine ili prve polovine IX vijeka su novootkriveni temelji bazilike na Šuranju u Kotoru, koja je po svoj prilici crkva benediktinske opatije, poznate iz kasnijih izvora. Bazilika je trobrodna, sa nešto širim centralnim brodom koji se završava četvrtastom apsidom spolja a polukružnom iznutra Bočni brodovi setakođe završavaju manjim apsidama. Važno je istaći da najbliže analogije arhitektonskoj kompoziciji plana potiču iz Francuske (katedrala u Vezonu), isto kao što analogije arhitektonskom obliku krstoobrazne Crkve Sv. Tome u Prčanju potiču iz arhitekture karolinškog carstva IX vijeka“.
Opšta ravnodušnost i stihijnost
Umjesto zaključka, navešćemo par citata iz rada Dragice Đurašević – Miljić “Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori” u kojima se osvrće na nekoliko problema sa kojima se susrijeće crnogorsko spomeničko nasljeđe, čemu smo svi svjedoci.
“Nakon opšteg osvrta i kratkog pregleda stanja nekih od spomenika srednjovjekovne arhitekture u Crnoj Gori, mogu se konstatovati skoro opšta ravnodušnost i stihijnost, s jedne strane, interesovanje i nauke, s druge i neobično zanimanje i dušebrižništvo, s treće.
Očito je da se u posljednje vrijeme nad ovim dijelom spomeničkog nasljeđa, i ne samo ovim, vrši svojevrsno nasilje, koje se posebno manifestuje u namjeri da se dokaže ono što je unaprijed zamišljeno, a prećuti ono što ne odgovara određenoj koncepciji. Tako je došlo do svojevrsnog, skoro sistematskog razaranja srednjovjekovne prošlosti Crne Gore, posebno kada je u pitanju rani srednji vijek.
Kao da je na sceni projekat zatiranja te prošlosti, ućutkavanje istine o njoj.Tako se dešava da obavljena istraživanja umjesto da nam daleku prošlost približavaju i čine jasnijom – udaljavaju je, otuđuju i zamagljuju, nerijetko krivotvore.
Ovaj tekst je i pisan s namjerom da produbi osjećanje protiv navodno ravnodušnosti institucija i javnosti, da se zamislimo nad stanjem ranosrednjovjekovnih spomenika kulture u Crnoj Gori, da se postavi pitanje odgovornosti i dalje sudbine samih spomenika.
Do tada, i ko zna do kada, zatiranje nepatvorene prošlosti će se nastavljati, sve dok se pitanje svojine kulture postavlja kao ključno, sve dok je kultura sredstvo, a ne cilj.”
Analitika
